Door Willem Koert
Sommige voedingscoaches en diëtisten pleiten voor een dieet met weinig L-methionine. Een hoge inname van met essentiële aminozuur zou verouderingsprocessen versnellen en kanker in de hand werken, vrezen ze. En eerlijk is eerlijk, er circuleren abstracts van wetenschappelijke studies op het internet waaruit je inderdaad zou kunnen afleiden dat gezondheidsbewuste individuen beter niet teveel L-methionine kunnen consumeren.
Maar is dat werkelijk zo? Waar zijn die abstracts op gebaseerd? In dit short paper inventariseren we de stand van zaken rond het onderzoek naar L-methionine.
L-Methionine in het dieet
L-Methionine is een zwavelhoudend aminozuur dat het menselijk lichaam niet kan aanmaken. Het moet daarom in de voeding aanwezig zijn. Belangrijke voedingsbronnen van L-methionine in het Westerse dieet zijn vis, vlees, zuivel, eieren en rijst. Er zijn mensen die beweren dat plantaardige eiwitten gezonder zijn dan dierlijke eiwitten omdat ze minder methionine bevatten. Maar verrassend genoeg zijn de voedingsmiddelen met de hoogste concentraties L-methionine producten voor veganisten: supplementen met isolaten van rijsteiwit bevatten de allerhoogste concentraties L-methionine. Rijsteiwit bevat per gram significant meer L-methionine dan een eiwit op basis van whey. Het is dus niet onmogelijk dat mensen die om deze reden júist alleen plantaardige eiwitten willen consumeren door het frequent gebruik van deze producten gebruiken toch relatief veel L-methionine in hun bloed hebben. Silverback Protein is verrijkt met onder meer L-methionine, zodat het als veganistisch eiwit het aminozuurprofiel van het dierlijke eiwit whey-eiwit evenaart. Het bevat desondanks minder L-methionine dan rijsteiwit.
Overigens krijgen niet vooral vlees- en viseters veel L-methionine binnen: onderzoekers vinden de hoogste concentratie methionine in het bloed bij lacto-ovo-vegetariërs, en niet bij omnivoren.[i] De hoge methioninespiegel bij vegetariërs wordt waarschijnlijk veroorzaakt door de relatief hoge zuivelconsumptie in deze groep. Zuivelconsumptie is de belangrijkste voorspeller van de concentratie methionine in het bloed.[ii]
Biologische functies van L-methionine
L-Methionine speelt een sleutelrol in de eiwitsynthese. Dat gaat verder dan de synthese van spiereiwitten: voor letterlijk elk eiwit dat een cel produceert is L-methionine het meest essentiële aminozuur. De eerste stap in de biosynthese van willekeurig welk eiwit vraagt L-methionine.
Daarnaast is L-methionine een donor van methylgroepen, die nodig zijn voor de biosynthese van uiteenlopende stoffen als choline, creatine, adrenaline, L-carnitine, L-histidine, taurine, de zuren van het erfelijk materiaal en de lipiden waaruit celmembranen zijn opgebouwd.
Het belang van L-methionine blijkt bijvoorbeeld uit voedingsonderzoek onder zwangere vrouwen. Aanstaande moeders met die weinig van dit aminozuur binnenkrijgen hebben een verhoogde kans op kinderen met een neuralebuisdefect[iii], hypospadia[iv], orofaciale schisis[v] en sommige vormen van craniosynostose.[vi] Daarnaast hebben deze kinderen volgens sommige studies een verhoogde kans op leukemie.[vii]
L-Methionine is daarnaast ook een bouwsteen voor het ontgiftende peptide glutathion. Glutathion speelt een sleutelrol bij het onschadelijk maken van kankerverwekkende stoffen als arseen. In gebieden waar de bevolking blootstaat aan grote hoeveelheden arseen, scheiden mensen die veel L-methionine consumeren meer arsenicum uit via hun urine dan mensen met een betrekkelijk lage inname van dit aminozuur. Daardoor vermindert een hoge inname van dit aminozuur in deze regio’s de kans op aan arsenicum gerelateerde ziekten.[viii]
L-Methionine als versneller van verouderingsprocessen?
In de populaire media pleiten sommige bloggers en voedingsexperts voor een methionine-arm dieet als anti-verouderingsstrategie. Ze baseren zich daarbij dikwijls op publicaties van de Spaanse fysioloog en bioloog Gustavo Barja. Barja publiceerde in het eerste decennium van de 21ste eeuw enkele uitdagende artikelen, waarin hij theoretiseerde over de relatie tussen L-methionine en veroudering. In totaal publiceerde Barja over dit onderwerp een dozijn experimentele studies.
Barja constateerde bijvoorbeeld dat naarmate zoogdier- en vogelsoorten meer L-methionine consumeren, hun cellen meer vrije radicalen aanmaken.[ix] Omdat vrije radicalen cellen beschadigen, postuleerde Barja het idee dat restrictie van de hoeveelheid L-methionine in het dieet kan leiden tot een langer leven. Inmiddels geldt het idee dat vrije radicalen de levensduur verkorten als eendimensionaal en ongenuanceerd, maar in de periode dat Barja publiceerde was dat nog niet het geval.
In enkele diermodellen leidt een forse restrictie van de inname van eiwit – denk aan 40 procent minder dan de behoefte – tot een langer leven, en volgens Barja komt dat vooral door een verminderde inname van het aminozuur L-methionine.[x] Hetzelfde, zo vermoedt Barja, geldt misschien voor het levensverlengende effect van een restrictie van de inname van de totale energie tot 60 procent van de behoefte; ook die is mogelijk het gevolg van een verminderde inname van L-methionine.[xi]
In dierstudies hebben Barja en zijn collega’s laten zien dat ratten die drie keer meer L-methionine door hun voer krijgen dan in standaardvoer aanwezig is, in hun lever meer vrije radicalen aanmaken.[xii] In een latere dierstudie, waarin ratten gedurende 7 weken voer kregen met 40 procent minder L-methionine dan in standaardvoer, vonden de onderzoekers ook in hersencellen en niercellen van de proefdieren minder activiteit van vrije radicalen.[xiii]
Barjas focus was mechanistisch van aard. Met experimenten waarin hij proefdieren langer liet leven vermoeide hij zich niet. Andere onderzoekers hebben wel zulke experimenten uitgevoerd.[xiv] Al in 1993 lieten Amerikaanse onderzoekers zien dat proefdieren 30 procent langer leven als ze hun hele leven een factor 5 minder L-methionine consumeren dan in standaardvoer aanwezig is.[xv] Toen het experiment begon, waren de muizen enkele weken oud. Hun groei viel, vanaf het moment dat ze methionine-arm voer kregen, stil. Methionine-restrictie imiteerde dus het effect van calorische restrictie, zoals Barja later zou beweren, en recent moleculair onderzoek zou aantonen.[xvi]
Als we dit experiment vertalen naar doorsnee-mensen, dan zouden mensen die methionine-arm zouden willen eten ongeveer 430 milligram L-methionine per dag moeten consumeren.
Een omnivoor dieet dat is samengesteld volgens de gangbare richtlijnen voor gezonde voeding bevat ongeveer 2-3 gram L-methionine; een doorsnee-veganistisch dieet levert ongeveer 1 gram L-methionine per dag.[xvii] (We hebben eerder al aangestipt dat dit beduidend meer zal zijn als veganisten hun voeding aanvullen met rijst-eiwit.) Dat doorsnee-veganistische dieet bevat dus nog steeds twee keer meer L-methionine dan volgens dierstudies nodig is voor levensverlenging.
Het is echter nog maar de vraag of mensen op dezelfde manier reageren op een methionine-arm dieet als muizen en ratten. Het menselijke metabolisme heeft voor de bescherming van cellen tegen agressieve stoffen, meer dan knaagdieren, zwavelhoudende aminozuren als L-methionine nodig. Het menselijke organisme leunt voor ontgiftingsprocessen niet alleen op glutathion, maar ook zwaar op sulfatases – enzymen die schadelijke stoffen neutraliseren door er zwavelgroep aan vast te plakken. L-Methionine is een belangrijke bron van die zwavelgroepen. Een voedingspatroon met bijzonder weinig L-methionine zou bij mensen wel eens averechtse gevolgen kunnen hebben, die niet aan het licht komen door proeven met ratten en muizen.
L-Methionine in humaan onderzoek
Sommige wetenschappers hebben zich, geïnspireerd door de theorieën van Barja en dierstudies, wel eens laten verleiden tot speculaties over een methionine-arme variant van een veganistische leefstijl als anti-verouderingsstrategie[xviii] of als een manier om kanker te voorkomen.[xix] Hoe interessant en intellectueel-stimulerend die beschouwingen ook zijn, uit epidemiologisch onderzoek komen geen aanwijzingen dat een dieet met veel L-methionine schadelijk is.
Zo is bijvoorbeeld geen verband tussen de hoeveelheid methionine in het dieet en de telomeerlengte.[xx] De lengte van de telomeren zegt iets over de verouderingssnelheid van groepen individuen: hoe sneller de telomeerlengte in het erfelijk materiaal achteruitgaat, hoe sneller verloopt het verouderingsproces.
Er zijn evenmin aanwijzingen dat een dieet met veel L-methionine de kans op kanker vergroot. Uit de epidemiologische studies blijkt niet dat een hoge inname van L-methionine de kans vergroot op borstkanker[xxi], darmkanker[xxii], slokdarmkanker[xxiii], longkanker[xxiv], beenmergkanker[xxv], alvleesklierkanker[xxvi], endometriumkanker[xxvii], niercelkanker[xxviii], eierstokkanker[xxix], de ziekte van Hodgkin[xxx], maagkanker[xxxi], rectaalkanker[xxxii], orale kanker[xxxiii] en prostaatkanker.[xxxiv]
Bij mensen die al darmkanker hebben, verslechtert een dieet met relatief veel L-methionine de perspectieven niet.[xxxv] Hetzelfde geldt voor vrouwen met eierstokkanker.[xxxvi]
Dit patroon vinden we ook terug als we kijken naar andere verouderingsziekten. Een hoge inname van L-methionine verhoogt de kans op staar bijvoorbeeld niet.[xxxvii] Hetzelfde geldt voor aderverkalking.[xxxviii]
L-Methionine in de oncologie
In de oncologie groeit het besef dat voeding een ondersteunende rol kan spelen bij de behandeling van kanker. Het Nederlandse Handboek Voeding bij Kanker stelt dat kankerpatiënten tijdens hun behandeling baat hebben bij een voeding met relatief veel hoogwaardige eiwitten: 1,5 gram eiwit per kilogram lichaamsgewicht per dag.[xxxix]
Een mogelijke aanvullende benadering, die op dit moment nog in een experimenteel stadium verkeert, is om tijdens de toediening van chemokuren tijdelijk van zo’n regime af te wijken en patiënten gedurende een dag voor de toediening van een chemokuur, op de dag zelf en nog een dag daarna te laten vasten.[xl] Er zijn aanwijzingen dat daardoor kankercellen gevoeliger worden voor de toegediende cytostatica.
Veel patiënten zijn niet te bewegen om te vasten, en dus zoeken onderzoekers naar alternatieven. Eén zo’n alternatief is een dieet met weinig eiwit, dat over een langere periode aangehouden zou moeten worden. Zonder eiwitten verzwakken alle cellen van het lichaam, inclusief de kankercellen, en de hoop is dat daardoor de bestrijding van kankercellen succesvoller verloopt.
Weer een ander alternatief is een dieet met weinig L-methionine. Omdat L-methionine zo’n belangrijke rol vervult in de eiwitsynthese heeft een methionine-arme voeding mogelijk dezelfde effecten als een eiwitarme voeding.[xli] Er zijn enkele case studies gepubliceerd waarin zo’n dieet de reguliere behandeling van bijvoorbeeld prostaatkanker lijkt te versterken.[xlii] De drijvende kracht achter dit onderzoek, de oncoloog Daniel Epner, publiceerde rond de eeuwwisseling enkele in vitro-studies waarin hij aantoonde dat in prostaatkankercellen, net als in gewone cellen, L-methionine een cruciale rol speelt. Hoewel in dierstudies methionine-restrictie kanker remt,[xliii] zijn de meeste oncologen en voedingswetenschappers huiverig voor onderzoek met menselijke proefpersonen. Niet alleen omdat de resultaten van de eerste verkennende humane studie niet bijster hoopgevend waren,[xliv] maar ook omdat een dieet met weinig L-methionine, net als een dieet met relatief weinig eiwit, spierafbraak en ontstekingsreacties in de hand werkt.[xlv] Dat is ongewenst. Spiermassa is één van de sterkste voorspellers van de overlevingskansen van kankerpatiënten.[xlvi]
Het is niet ondenkbaar dat in de niet zo verre toekomst gecontroleerde vastenkuren voor een specifieke groep kankerpatiënten ingang zullen vinden in de oncologie; de kans dat methionine-restrictie in de oncologie ingang zal vinden is echter gering.
Conclusie
In proefdieren imiteert methionine-restrictie het effect van calorische restrictie. Als dieren of mensen 40 procent minder energie binnenkrijgen dan ze eigenlijk nodig hebben, verlopen verouderingsprocessen langzamer. Bij zo’n calorisch tekort vermindert echter de kwaliteit van leven. Bij zo’n extreem dieet verliezen mensen het vermogen om zichzelf warm te houden, en verminderen de interesse en de zin in het leven. Methionine-restrictie, zo hopen sommige wetenschappers, is misschien een alternatief voor calorische restrictie. Of dat echt zo is, is nog maar de vraag: de menselijke stofwisseling, en dan vooral het deel dat voor ontgifting zorgt, heeft relatief meer zwavelhoudende aminozuren nodig dan de stofwisseling van muizen en ratten.
Als we de dierstudies waarin methionine-restrictie het leven van muizen verlengt vertalen naar mensen, dan komen we op een inname van L-methionine die ongeveer de helft is van wat een doorsnee-veganistisch dieet levert.
Epidemiologisch onderzoek levert geen aanwijzingen dat een hoge inname van L-methionine schadelijk is voor mensen, verouderingsprocessen versnelt of de kans op kanker verhoogt. In de oncologie wordt steeds duidelijker dat een gezonde lichaamssamenstelling – met voldoende spiermassa – de perspectieven van kankerpatiënten vergroot. Een dieet met weinig L-methionine brengt die spiermassa in gevaar.
Willem Koert is wetenschapsjournalist. Hij schrijft over voeding, gezondheid, training, supplementen en doping voor Men’s Health, Supplement, de Gezondgids, Voedingsmiddelen Industrie, Krachttraining, Sport & Fitness én de website Eigen Kracht. Hij is de drijvende kracht achter de websites Ergogenics.org en Ergo-Log.com. Samen met Aede de Groot schreef hij Het Anabolenboek.
[i] Schmidt JA, Rinaldi S, Scalbert A, Ferrari P, Achaintre D, Gunter MJ, Appleby PN, Key TJ, Travis RC. Plasma concentrations and intakes of amino acids in male meat-eaters, fish-eaters, vegetarians and vegans: a cross-sectional analysis in the EPIC-Oxford cohort. Eur J Clin Nutr. 2016 Mar;70(3):306-12.
[ii] Floegel A, von Ruesten A, Drogan D, Schulze MB, Prehn C, Adamski J, Pischon T, Boeing H. Variation of serum metabolites related to habitual diet: a targeted metabolomic approach in EPIC-Potsdam. Eur J Clin Nutr. 2013 Oct;67(10):1100-8.
[iii] Shoob HD, Sargent RG, Thompson SJ, Best RG, Drane JW, Tocharoen A. Dietary methionine is involved in the etiology of neural tube defect-affected pregnancies in humans. J Nutr. 2001 Oct;131(10):2653-8. Een Amerikaanse studie vond geen verband tussen neuraalbuisdefect en methionine. Carmichael SL, Yang W, Shaw GM. Periconceptional nutrient intakes and risks of neural tube defects in California. Birth Defects Res A Clin Mol Teratol. 2010 Aug;88(8):670-8; Shaw GM, Carmichael SL, Yang W, Selvin S, Schaffer DM. Periconceptional dietary intake of choline and betaine and neural tube defects in offspring. Am J Epidemiol. 2004 Jul 15;160(2):102-9; Shoob H, Thompson S, Sargent R, Best R, Drane J, Tocharoen A. Methionine in the multifactorial etiology of neural tube defect affected pregnancies. Ann Epidemiol. 2000 Oct 1;10(7):476.
[iv] Carmichael SL, Yang W, Correa A, Olney RS, Shaw GM; National Birth Defects Prevention Study. Hypospadias and intake of nutrients related to one-carbon metabolism. J Urol. 2009 Jan;181(1):315-21.
[v] Shaw GM, Carmichael SL, Laurent C, Rasmussen SA. Maternal nutrient intakes and risk of orofacial clefts. Epidemiology. 2006 May;17(3):285-91.
[vi] Carmichael SL, Rasmussen SA, Lammer EJ, Ma C, Shaw GM; National Birth Defects Prevention Study. Craniosynostosis and nutrient intake during pregnancy. Birth Defects Res A Clin Mol Teratol. 2010 Dec;88(12):1032-9.
[vii] Singer AW, Selvin S, Block G, Golden C, Carmichael SL, Metayer C. Maternal prenatal intake of one-carbon metabolism nutrients and risk of childhood leukemia. Cancer Causes Control. 2016 Jul;27(7):929-40.
[viii] Heck JE, Nieves JW, Chen Y, Parvez F, Brandt-Rauf PW, Graziano JH, Slavkovich V, Howe GR, Ahsan H. Dietary intake of methionine, cysteine, and protein and urinary arsenic excretion in Bangladesh. Environ Health Perspect. 2009 Jan;117(1):99-104.
[ix] Pamplona R, Barja G. Mitochondrial oxidative stress, aging and caloric restriction: the protein and methionine connection. Biochim Biophys Acta. 2006 May-Jun;1757(5-6):496-508.
[x] Barja G. The mitochondrial free radical theory of aging. Prog Mol Biol Transl Sci. 2014;127:1-27.
[xi] López-Torres M, Barja G. Lowered methionine ingestion as responsible for the decrease in rodent mitochondrial oxidative stress in protein and dietary restriction possible implications for humans. Biochim Biophys Acta. 2008 Nov;1780(11):1337-47.
[xii][xii] Gomez J, Caro P, Sanchez I, Naudi A, Jove M, Portero-Otin M, Lopez-Torres M, Pamplona R, Barja G. Effect of methionine dietary supplementation on mitochondrial oxygen radical generation and oxidative DNA damage in rat liver and heart. J Bioenerg Biomembr. 2009 Jun;41(3):309-21.
[xiii] Caro P, Gomez J, Sanchez I, Naudi A, Ayala V, López-Torres M, Pamplona R, Barja G. Forty percent methionine restriction decreases mitochondrial oxygen radical production and leak at complex I during forward electron flow and lowers oxidative damage to proteins and mitochondrial DNA in rat kidney and brain mitochondria. Rejuvenation Res. 2009 Dec;12(6):421-34; Naudí A, Caro P, Jové M, Gómez J, Boada J, Ayala V, Portero-Otín M, Barja G, Pamplona R. Methionine restriction decreases endogenous oxidative molecular damage and increases mitochondrial biogenesis and uncoupling protein 4 in rat brain. Rejuvenation Res. 2007 Dec;10(4):473-84.
[xiv] Richie JP Jr, Leutzinger Y, Parthasarathy S, Malloy V, Orentreich N, Zimmerman JA. Methionine restriction increases blood glutathione and longevity in F344 rats. FASEB J. 1994 Dec;8(15):1302-7; Sun L, Sadighi Akha AA, Miller RA, Harper JM. Life-span extension in mice by preweaning food restriction and by methionine restriction in middle age. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2009 Jul;64(7):711-22.
[xv] Orentreich N1, Matias JR, DeFelice A, Zimmerman JA. Low methionine ingestion by rats extends life span. J Nutr. 1993 Feb;123(2):269-74.
[xvi] Ghosh S, Wanders D, Stone KP, Van NT, Cortez CC, Gettys TW. A systems biology analysis of the unique and overlapping transcriptional responses to caloric restriction and dietary methionine restriction in rats. FASEB J. 2014 Jun;28(6):2577-90.
[xvii]Nimni ME, Han B, Cordoba F. Are we getting enough sulfur in our diet? Nutr Metab (Lond). 2007 Nov 6;4:24.
[xviii] McCarty MF, Barroso-Aranda J, Contreras F. The low-methionine content of vegan diets may make methionine restriction feasible as a life extension strategy. Med Hypotheses. 2009 Feb;72(2):125-8.
[xix] Cavuoto P, Fenech MF. A review of methionine dependency and the role of methionine restriction in cancer growth control and life-span extension. Cancer Treat Rev. 2012 Oct;38(6):726-36.
[xx] Liu JJ, Prescott J, Giovannucci E, Hankinson SE, Rosner B, De Vivo I. One-carbon metabolism factors and leukocyte telomere length. Am J Clin Nutr. 2013 Apr;97(4):794-9.
[xxi] In een enkele studie is er geen verband tussen methionine en borstkanker. Bassett JK, Baglietto L, Hodge AM, Severi G, Hopper JL, English DR, Giles GG. Dietary intake of B vitamins and methionine and breast cancer risk. Cancer Causes Control. 2013 Aug;24(8):1555-63; Shrubsole MJ, Shu XO, Li HL, Cai H, Yang G, Gao YT, Gao J, Zheng W. Dietary B vitamin and methionine intakes and breast cancer risk among Chinese women. Am J Epidemiol. 2011 May 15;173(10):1171-82. In de meeste studies vermindert een dieet met relatief veel methionine de kans op borstkanker echter. Yang D, Baumgartner RN, Slattery ML, Wang C, Giuliano AR, Murtaugh MA, Risendal BC, Byers T, Baumgartner KB. Dietary intake of folate, B-vitamins and methionine and breast cancer risk among Hispanic and non-Hispanic white women. PLoS One. 2013;8(2):e54495; Wu W, Kang S, Zhang D. Association of vitamin B6, vitamin B12 and methionine with risk of breast cancer: a dose-response meta-analysis. Br J Cancer. 2013 Oct 1;109(7):1926-44; Thorand B, Kohlmeier L, Simonsen N, Croghan C, Thamm M. Intake of fruits, vegetables, folic acid and related nutrients and risk of breast cancer in postmenopausal women. Public Health Nutr. 1998 Sep;1(3):147-56.
[xxii] Zhou ZY, Wan XY, Cao JW. Dietary methionine intake and risk of incident colorectal cancer: a meta-analysis of 8 prospective studies involving 431,029 participants. PLoS One. 2013 Dec 10;8(12):e83588.
[xxiii] Xiao Q, Freedman ND, Ren J, Hollenbeck AR, Abnet CC, Park Y. Intakes of folate, methionine, vitamin B6, and vitamin B12 with risk of esophageal and gastric cancer in a large cohort study. Br J Cancer. 2014 Mar 4;110(5):1328-33.
[xxiv] Bassett JK, Hodge AM, English DR, Baglietto L, Hopper JL, Giles GG, Severi G. Dietary intake of B vitamins and methionine and risk of lung cancer. Eur J Clin Nutr. 2012 Feb;66(2):182-7. In een Chinese epidemiologische studie uit 2012 verlaagt een dieet met relatief veel methionine de kans op longkanker onder niet-rokers. Takata Y, Cai Q, Beeghly-Fadiel A, Li H, Shrubsole MJ, Ji BT, Yang G, Chow WH, Gao YT, Zheng W, Shu XO. Dietary B vitamin and methionine intakes and lung cancer risk among female never smokers in China. Cancer Causes Control. 2012 Dec;23(12):1965-75.
[xxv] Heinen MM, van den Brandt PA, Schouten LJ, Goldbohm RA, Schouten HC, Verhage BA. Dietary one-carbon nutrient intake and risk of lymphoid and myeloid neoplasms: results of the Netherlands cohort study. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 2014 Oct;23(10):2153-64.
[xxvi] Volgens de ene studie is er geen verband tussen methionine en kanker van de alvleesklier. Gong Z, Holly EA, Bracci PM. Intake of folate, vitamins B6, B12 and methionine and risk of pancreatic cancer in a large population-based case-control study. Cancer Causes Control. 2009 Oct;20(8):131. Maar volgens de andere studie beschermt een relatief hoge inname van methionine juist tegen deze vorm van kanker. Larsson SC, Giovannucci E, Wolk A. Methionine and vitamin B6 intake and risk of pancreatic cancer: a prospective study of Swedish women and men. Gastroenterology. 2007 Jan;132(1):113-8.
[xxvii] Uccella S, Mariani A, Wang AH, Vierkant RA, Robien K, Anderson KE, Cerhan JR. Dietary and supplemental intake of one-carbon nutrients and the risk of type I and type II endometrial cancer: a prospective cohort study. Ann Oncol. 2011 Sep;22(9):2129-36.
[xxviii] Cho E, Giovannucci EL, Joh HK. Nutrients related to one-carbon metabolism and risk of renal cell cancer. Cancer Causes Control. 2013 Feb;24(2):373-82.
[xxix] Tworoger SS, Hecht JL, Giovannucci E, Hankinson SE. Intake of folate and related nutrients in relation to risk of epithelial ovarian cancer. Am J Epidemiol. 2006 Jun 15;163(12):1101-11.
[xxx] Kasperzyk JL, Chang ET, Birmann BM, Kraft P, Zheng T, Mueller NE. Nutrients and genetic variation involved in one-carbon metabolism and Hodgkin lymphoma risk: a population-based case-control study. Am J Epidemiol. 2011 Oct 1;174(7):816-27.
[xxxi] In de ene studie is er geen verband tussen maagkanker en methionine. Larsson SC, Giovannucci E, Wolk A. Folate intake and stomach cancer incidence in a prospective cohort of Swedish women. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 2006 Jul;15(7):1409-12. In de andere studie verhoogt een dieet met veel methionine, en weinig beschermende stoffen als vitamine C en bètacaroteen, de kans op maagkanker weer wel. La Vecchia C, Ferraroni M, D’Avanzo B, Decarli A, Franceschi S. Selected micronutrient intake and the risk of gastric cancer. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 1994 Jul-Aug;3(5):393-8. In weer een andere studie verhoogt een dieet met veel L-methionine de kans op maagkanker alleen in combinatie met een hoge inname van zout en nitritiet. La Vecchia C, Negri E, Franceschi S, Decarli A. Case-control study on influence of methionine, nitrite, and salt on gastric carcinogenesis in northern Italy. Nutr Cancer. 1997;27(1):65-8.
[xxxii] Curtin K, Samowitz WS, Ulrich CM, Wolff RK, Herrick JS, Caan BJ, Slattery ML. Nutrients in folate-mediated, one-carbon metabolism and the risk of rectal tumors in men and women. Nutr Cancer. 2011;63(3):357-66.
[xxxiii] Weinstein SJ, Gridley G, Harty LC, Diehl SR, Brown LM, Winn DM, Bravo-Otero E, Hayes RB. Folate intake, serum homocysteine and methylenetetrahydrofolate reductase (MTHFR) C677T genotype are not associated with oral cancer risk in Puerto Rico. J Nutr. 2002 Apr;132(4):762-7.
[xxxiv] Bassett JK, Severi G, Hodge AM, Baglietto L, Hopper JL, English DR, Giles GG. Dietary intake of B vitamins and methionine and prostate cancer incidence and mortality. Cancer Causes Control. 2012 Jun;23(6):855-63.
[xxxv] Lochhead P, Nishihara R, Qian ZR, Mima K, Cao Y, Sukawa Y, Kim SA, Inamura K, Zhang X, Wu K, Giovannucci E, Meyerhardt JA, Chan AT, Fuchs CS, Ogino S. Postdiagnostic intake of one-carbon nutrients and alcohol in relation to colorectal cancer survival. Am J Clin Nutr. 2015 Nov;102(5):1134-41.
[xxxvi] Dixon SC, Ibiebele TI, Protani MM, Beesley J, deFazio A, Crandon AJ, Gard GB, Rome RM, Webb PM, Nagle CM; Australian Ovarian Cancer Study Group. Dietary folate and related micronutrients, folate-metabolising genes, and ovarian cancer survival. Gynecol Oncol. 2014 Mar;132(3):566-72.
[xxxvii][xxxvii] Tavani A, Negri E, La Vecchia C. Food and nutrient intake and risk of cataract. Ann Epidemiol. 1996 Jan;6(1):41-6.
[xxxviii] Perng W, Villamor E, Shroff MR, Nettleton JA, Pilsner JR, Liu Y, Diez-Roux AV. Dietary intake, plasma homocysteine, and repetitive element DNA methylation in the Multi-Ethnic Study of Atherosclerosis (MESA). Nutr Metab Cardiovasc Dis. 2014 Jun;24(6):614-22.
[xxxix] Vogel J (red.) Handboek Voeding Bij Kanker. Uitgeverij De Tijdstroom 2016.
[xl] Brandhorst S, Harputlugil E, Mitchell JR, Longo VD. Protective effects of short-term dietary restriction in surgical stress and chemotherapy. Ageing Res Rev. 2017 Oct;39:68-77.
[xli] Cellarier E, Durando X, Vasson MP, Farges MC, Demiden A, Maurizis JC, Madelmont JC, Chollet P. Methionine dependency and cancer treatment. Cancer Treat Rev. 2003 Dec;29(6):489-99.
[xlii] Epner DE. Can dietary methionine restriction increase the effectiveness of chemotherapy in treatment of advanced cancer? J Am Coll Nutr. 2001 Oct;20(5 Suppl):443S-449S.
[xliii] Komninou D, Leutzinger Y, Reddy BS, Richie JP Jr. Methionine restriction inhibits colon carcinogenesis. Nutr Cancer. 2006;54(2):202-8; Sinha R, Cooper TK, Rogers CJ, Sinha I, Turbitt WJ, Calcagnotto A, Perrone CE, Richie JP Jr. Dietary methionine restriction inhibits prostatic intraepithelial neoplasia in TRAMP mice. Prostate. 2014 Dec;74(16):1663-73; Hens JR, Sinha I, Perodin F, Cooper T, Sinha R, Plummer J, Perrone CE, Orentreich D. Methionine-restricted diet inhibits growth of MCF10AT1-derived mammary tumors by increasing cell cycle inhibitors in athymic nude mice. BMC Cancer. 2016 Jun 3;16:349; Jeon H, Kim JH, Lee E, Jang YJ, Son JE, Kwon JY, Lim TG, Kim S, Park JH, Kim JE, Lee KW. Methionine deprivation suppresses triple-negative breast cancer metastasis in vitro and in vivo. Oncotarget. 2016 Oct 11;7(41):67223-67234.
[xliv] Durando X, Farges MC, Buc E, Abrial C, Petorin-Lesens C, Gillet B, Vasson MP, Pezet D, Chollet P, Thivat E. Dietary methionine restriction with FOLFOX regimen as first line therapy of metastatic colorectal cancer: a feasibility study. Oncology. 2010;78(3-4):205-9.
[xlv] Ingenbleek Y, Kimura H. Nutritional essentiality of sulfur in health and disease. Nutr Rev. 2013 Jul;71(7):413-32.
[xlvi] Shachar SS, Deal AM, Weinberg M, Nyrop KA, Williams GR, Nishijima TF, Benbow JM, Muss HB. Skeletal Muscle Measures as Predictors of Toxicity, Hospitalization, and Survival in Patients with Metastatic Breast Cancer Receiving Taxane-Based Chemotherapy. Clin Cancer Res. 2017 Feb 1;23(3):658-65; Shachar SS, Deal AM, Weinberg M, Williams GR, Nyrop KA, Popuri K, Choi SK, Muss HB. Body Composition as a Predictor of Toxicity in Patients Receiving Anthracycline and Taxane-Based Chemotherapy for Early-Stage Breast Cancer. Clin Cancer Res. 2017 Jul 15;23(14):3537-43; Rier HN, Jager A, Sleijfer S, van Rosmalen J, Kock MCJM, Levin MD. Low muscle attenuation is a prognostic factor for survival in metastatic breast cancer patients treated with first line palliative chemotherapy. Breast. 2017 Feb;31:9-15; Cespedes Feliciano EM, Lee VS, Prado CM, Meyerhardt JA, Alexeeff S, Kroenke CH, Xiao J, Castillo AL, Caan BJ. Muscle mass at the time of diagnosis of nonmetastatic colon cancer and early discontinuation of chemotherapy, delays, and dose reductions on adjuvant FOLFOX: The C-SCANS study. Cancer. 2017 Dec 15;123(24):4868-77; Choi Y, Oh DY, Kim TY, Lee KH, Han SW, Im SA, Kim TY, Bang YJ. Skeletal Muscle Depletion Predicts the Prognosis of Patients with Advanced Pancreatic Cancer Undergoing Palliative Chemotherapy, Independent of Body Mass Index. PLoS One. 2015 Oct 5;10(10):e0139749; Iritani S, Imai K, Takai K, Hanai T, Ideta T, Miyazaki T, Suetsugu A, Shiraki M, Shimizu M, Moriwaki H. Skeletal muscle depletion is an independent prognostic factor for hepatocellular carcinoma. J Gastroenterol. 2015 Mar;50(3):323-32; Stene GB, Helbostad JL, Amundsen T, Sørhaug S, Hjelde H, Kaasa S, Grønberg BH. Changes in skeletal muscle mass during palliative chemotherapy in patients with advanced lung cancer. Acta Oncol. 2015 Mar;54(3):340-8; Nakamura N, Hara T, Shibata Y, Matsumoto T, Nakamura H, Ninomiya S, Kito Y, Kitagawa J, Kanemura N, Goto N, Shiraki M, Miyazaki T, Takeuchi T, Shimizu M, Tsurumi H. Sarcopenia is an independent prognostic factor in male patients with diffuse large B-cell lymphoma. Ann Hematol. 2015 Dec;94(12):2043-53; Taguchi S, Akamatsu N, Nakagawa T, Gonoi W, Kanatani A, Miyazaki H, Fujimura T, Fukuhara H, Kume H, Homma Y. Sarcopenia Evaluated Using the Skeletal Muscle Index Is a Significant Prognostic Factor for Metastatic Urothelial Carcinoma. Clin Genitourin Cancer. 2016 Jun;14(3):237-43; Ninomiya G, Fujii T, Yamada S, Yabusaki N, Suzuki K, Iwata N, Kanda M, Hayashi M, Tanaka C, Nakayama G, Sugimoto H, Koike M, Fujiwara M, Kodera Y. Clinical impact of sarcopenia on prognosis in pancreatic ductal adenocarcinoma: A retrospective cohort study. Int J Surg. 2017 Mar;39:45-51; Nattenmüller J, Wochner R, Muley T, Steins M, Hummler S, Teucher B, Wiskemann J, Kauczor HU, Wielpütz MO, Heussel CP. Prognostic Impact of CT-Quantified Muscle and Fat Distribution before and after First-Line-Chemotherapy in Lung Cancer Patients. PLoS One. 2017 Jan 20;12(1):e0169136; Blauwhoff-Buskermolen S, Versteeg KS, de van der Schueren MA, den Braver NR, Berkhof J, Langius JA, Verheul HM. Loss of Muscle Mass During Chemotherapy Is Predictive for Poor Survival of Patients With Metastatic Colorectal Cancer. J Clin Oncol. 2016 Apr 20;34(12):1339-44; Hayashi N, Ando Y, Gyawali B, Shimokata T, Maeda O, Fukaya M, Goto H, Nagino M, Kodera Y. Low skeletal muscle density is associated with poor survival in patients who receive chemotherapy for metastatic gastric cancer. Oncol Rep. 2016 Mar;35(3):1727-31; Kumar A, Moynagh MR, Multinu F, Cliby WA, McGree ME, Weaver AL, Young PM, Bakkum-Gamez JN, Langstraat CL, Dowdy SC, Jatoi A, Mariani A. Muscle composition measured by CT scan is a measurable predictor of overall survival in advanced ovarian cancer. Gynecol Oncol. 2016 Aug;142(2):311-6; Lanic H, Kraut-Tauzia J, Modzelewski R, Clatot F, Mareschal S, Picquenot JM, Stamatoullas A, Leprêtre S, Tilly H, Jardin F. Sarcopenia is an independent prognostic factor in elderly patients with diffuse large B-cell lymphoma treated with immunochemotherapy. Leuk Lymphoma. 2014 Apr;55(4):817-23; Levolger S, van Vledder MG, Muslem R, Koek M, Niessen WJ, de Man RA, de Bruin RW, Ijzermans JN. Sarcopenia impairs survival in patients with potentially curable hepatocellular carcinoma. J Surg Oncol. 2015 Aug;112(2):208-13.